مجله علمی کشاورزی دانشگاه شهید چمران اهواز
سال بیست و ششم شماره 2 (پیاپی 52، اسفند 1382)

یک سرریز پلکانی شامل تعدادی آبشار عمودی متوالی است که از نزدیک تاج در بالا دست تا حوضچه آرامش در پایین دست ادامه دارند. جریان آب از روی سریز پلکانی می تواند دارای دو نوع رژیم ریزشی وغیر ریزشی باشد. رژیم جریان ریزشی در دبی های کم اتفاق می افتد و در صورت طراحی سرریز با شیب ملایم می توان انتظار وقوع رژیم جریان ریزشی به همراه تشکیل پرش هیدرولیکی ناقص و یا کامل روی هر پلکان را داشت. در این پژوهش تاکید بر ارزیابی میزان افت انرژی جریان با رژیم ریزشی و تشکیل پرش هیدرولیکی کامل روی سطوح افقی هر یک از پلکان ها است. برای این منظور، دو نوع افت انرژی در رژیم جریان ریزشی معرفی شده و رابطه نهایی افت انرژی کل به صورت پارامترهای بی بعد ارایه گردیده است. برای سنجش دقت رابطه ارایه شده در تعیین افقت انرژی برای رژیم جریان ریزشی، آزمایش هایی روی سرریزهای پلکانی با شیب های 25 و 15 درجه انجام گردید. مقایسه نتایج آزمایش های انجام شده در این پژوهش با محققان قبلی نشان می دهد که رابطه مذکور تا حدودی توانسته است با نتایج آزمایش ها تطابق داشته باشد. انتظار می رود برای سرریزهای با شیب کمتر از 15 درجه تطابق مذکور مناسب تر گردد.

یکی از مسایل اولیه و عمده در انحراف آب از رودخانه های آبرفتی کنترل رسوبات وارده به سیستم های انتقال می باشد. زیرا همواره در کنار موضوع انحراف آب، مشکل رسوبات وارده به کانالها و سیستم های انتقال نیز وجود داشته که پیامدهای بسیاری به همراه دارد. هدف اصلی این مطالعه، بررسی و تعیین همزمان اثر برخی از پارامترهای موثر در انتقال رسوبات به آبگیرهای جانبی واقع در قوس رودخانه می باشد. در این راستا تاثیر عوامل مختلف شامل درصد انحراف و محل نصب آبگیر در یک مدل آزمایشگاهی مورد بررسی قرار گرفته است. این عمل با قراردادن کانالهای آبگیر مستطیل شکل با ارتفاع و طول ثابت به ترتیب 60 و 200 سانتیمتر و در عرضهای 10، 20 و 30 سانتیمتر در نقاط مختلف یک قوس 90 درجه با عرض 100 سانتیمتر انجام شده است. بدین ترتیب که در هر سری از آزمایشها آبگیری با عرض ثابت در زاویه انحراف مورد نظر (α) و دریک موقعیت معین (θ) روی مدل رودخانه نصب می شد. هر سری آزمایش ها شامل چهار دبی مختلف بوده و در هر دبی سه درصد انحراف متفاوت مورد بررسی قرار گرفت. در کلیه آزمایش ها وزن ثابتی از رسوب با سرعت یکسان در مدل تزریق گردید. رسوب انتقال یافته در انتهای آبگیر و مدل رودخانه توسط تله های رسوب گیر نصب شده جذب گردید. سپس در محل نصب تله های رسوب گیر، رسوبات انتقال یافته جمع آوری شده و خشک و وزن می گردید. در نهایت از بین محلهای انحراف مورد مطالعه مناسب ترین محل قرار گیری آبگیر و درصد انحراف مناسب در آزمایش های انجام شده توصیه گردیده است.

گزینش ارقام زراعی مناسب برای شرایط متغیر دیمزارها مستلزم بروز واکنش مطلوب آنها در محیط های نسبتا متنوع آب و هوایی است. در این تحقیق 146 رقم جو در قالب طرح آگمنت در دو زمان مناسب و دیر هنگام کشت گردید. محیط های کشت مزبور به ترتیب به عنوان محیط مساعد (دارای تنش خشکی و گرمای ملایم) و محیط نامساعد (دارای تنش شدید خشکی و گرما) فرض شد. این بررسی در ایستگاه تحقیقات کشاورزی گچساران و طی سال زراعی 78-1377 صورت گرفت. نتایج حاصله نشان می دهد که در دو محیط فوق الذکربه ترتیب تنها شش و سه رقم نسبت به شاهد برتر افزایش معنی دار عملکرد نشان دادند. هیچکدام از ارقام در هر دو شرایط نسبت به رقم شاهد برتری معنی داری نداشتند. هنگامی که متوسط عملکرد 10 درصد ار ارقام دارای بالاترین میزان عملکرد دانه در هر محیط بر عملکرد شاهد برتر آن محیط تقسیم شد، عکس العمل ارقام به انتخاب در محیط دارای تنش ملایم (1.27) تقریبا معادل عکس العمل آنها به انتخاب در محیط واجد تنش شدید (1.24) بود. میزان کارآیی انتخاب رقم برای شرایط سخت در محیط مساعد معادل 1.29 بود ولی کارآیی انتخاب رقم برای محیط های پر بازده در شرایط سخت 1.6 محاسبه گردید. با توجه به میزان عملکرد دانه در هر دو شرایط، شاخص های مختلف تحمل یا حساسیت به تنش ها محاسبه گردید. سپس بر مبنای ماتریس همبستگی شاخص ها تجزیه به مولفه های اصلی صورت گرفت و تعداد 11 رقم که دارای وضعیت مناسبی از لحاظ هر دو مولفه ثبات تولید و تحمل بودند و صفات زراعی خوبی داشتند، برای بررسی در مراحل آزمایشی پیشرفته تر برگزیده شدند.

آبشار قائم ممکن است در رودخانه ها و آبراهه های طبیعی بر اثر فرسایش بستر بوجود بیاید و یا در مسیر کانالهای انتقال آب و زهکشها جهت کاهش شیب بستر ساخته شود. استفاده از آبشارهای قائم متوالی در سرریزهای پلکانی به منظور استهلاک انرژی جریان، صرفه جویی در هزینه احداث حوضچه آرامش پایین دست، جلوگیری از پدیده کاویتاسیون نیز معمول می باشد. ارزیابی کمی و کیفی افت انرژی در آبشارهای قائم و عوامل موثر بر آن از اهداف مقاله حاضر می باشد که در نظر گرفتن آن در طراحی آبشارها موجب می شود طول حوضچه آرامش کاهش یافته و در نتیجه صرفه جویی در هزینه های احداث حاصل خواهد شد. به این منظور پس از آنالیز ابعادی، در آزمایشگاه هیدرولیک گروه آبیاری دانشگاه شهید چمران اهواز سه مدل فیزیکی متفاوت از آبشار قائم ساخته شد و پارامترهای مورد نیاز جهت یافتن ضرایب و توانهای معادلات حاصله از آنالیز ابعادی و محاسبه میزان افت انرژی جریان از روی آبشارها اندازه گیری گردیدند. نتایج حاصله نشان می دهند که مقدار افت انرژی از روابط غیر خطی تبعیت مینماید و تابع ارتفاع آبشار و عمق بحرانی است. و مقدار افت انرژی نسبی از 10.0 درصد (به ازایyc/h=0.94) تا 94.3 درصد (به ازایyc/h=0.02) تغییر داشته است. این مطالعه نشان می دهد که حبابهای هوای بوجود آمده در جریان در آبشار قائم موجب خطا در قرایت عمق جریان و تخمین مقدار تلفات انرژی و در نتیجه ابعاد حوضچه آرامش مورد نیاز می شود. به منظور ارزیابی تحقیقات قبلی انجام شده در این زمینه، نتایج تحقیقات مور، رند، وایت، راجاراتنام و چمنی با نتایج این تحقیق مقایسه گردیدند. این مقایسه نشان می دهد که مدل ارایه شده توسط وایت افت انرژی جریان از روی آبشار قائم را زیادتر از دیگر محققین برآورد می کند. نتایج حاصله توسط مور، راجاراتنام و چمنی سازگاری خوبی با نتایج تحقیق حاضر دارند. رند افت انرژی نسبی کمتری را محاسبه مینماید. بعلاوه طول حوضچه آرامش مورد نیاز سازه آبشار به وسیله سایر روش ها 20% بیش از روش وایت است.

کارآیی بالتوری سبز Chrysoperla carnea Stephens (Neur:Chrysopidae) روی سفید بالک ها پنبه (Bemisia tabaci Gennadius) و گلخانه (Trialeurodes vaporariorum Westwood) (Hom: Aleyrodidae) به منظور تخمین قدرت شکارگری لاروهای بالتوری روی تراکم های مختلف پوره های سفید با لک ها پنبه و گلخانه به صورت یک مدل مورد بررسی قرار گرفت. آزمایش در داخل قفس های جداگانه و در شرایط گلخانه با دمای متوسط 2±25 درجه سانتی گراد، رطوبت نسبی 75-85 درصد، 16 ساعت روشنایی در شبانه روز و روی گیاه شاه پسند درختی (Lantana camara) انجام شد. میزان تغذیه لاروهای بالتوری با استفاده از منحنی نوع سوم هولینگ تخمین زده شد. هر لارو بالتوری طی دوران رشد و نمو لاروی خود، 196 عدد از پوره های سفید بالک ها را مورد تغذیه قرار داد که این میزان فقط نیمی از حداکثر قدرت تغذیه ای گزارش شده برای لاروبالتوری سبز در شرایط آزمایشگاه می باشد. میزان تغذیه پایین تر در شرایط گلخانه به زمان اضافی مورد نیاز برای شکارگرها جهت دست یابی به شکار مربوط می شود که در تراکم های پایین تر شکار، این زمان بطور معنی داری افزایش می یابد. منحنی های استخراج شده از مدل ارایه شده در پژوهش حاضر، در تخمین تعداد لارو مورد نیاز بالتوری برای کنترل جمعیت سفید بالک ها در شرایط گلخانه و مزرعه قابل استفاده می باشند.

با توجه به اهمیت پرورش گاومیش از نظر تولید شیر و گوشت و تامین بخشی از درآمدهای خانوارهای روستایی در نقاط مختلف ایران از جمله استانهای آذربایجان شرقی، غربی، خوزستان و مطالعه و بررسی صفات تولید مثلی و تولیدی گاومیش به منظور حداکثر بهره برداری از این دام ضروری می باشد. بر همین اساس، مطالعه حاضر جهت تعیین برخی خصوصیات از صفات تولید مثلی و کمی تولیدی گاومیش های خوزستانی بر روی 137 راس تلیسه و ماده گاومیش های مستقر در ایستگاه تحقیقاتی رامین اهواز صورت پذیرفت. اطلاعات جمع آوری شده در طی سال های 1373-1369 نشان داد که سن تولید مثلی تلیسه های گاو میش 920.5±159.7 روز، و تعداد جفت گیری به ازا آبستنی 1.65 بود. متوسط فاصله زایمان تا اولین فحلی و اولین جفت گیری منجر به آبستنی به ترتیب 35.3±58.4 و 55.68±86.5 روز و متوسط طول دوره آبستنی 7.82±307.5 روز محاسبه گردید. متوسط فاصله دو زایش 400.1±63.15 روز بود. متوسط وزن تولد گوساله های نر و ماده گاومیش به ترتیب 4.9±37.5 و 36.3±4.5 کیلوگرم و درصد نرزایی و ماده زایی به ترتیب 53.2 و 46.8 محاسبه گردید. میزان متوسط تولید شیر روزانه و متوسط مقدار کل شیردهی به ترتیب 1.17±5.6 و 1400.3±369.44 لیتر و متوسط طول دوره شیر دهی 43.23±249.7 روز بود.

به منظور بررسی اثرات سطوح مختلف کم آبیاری و مقادیر نیتروژن بر عملکرد و اجزای عملکرد گندم آبی رقم الموت، آزمایشی از سال زراعی 80-1379 در ایستگاه تحقیقات کشاورزی دیم مراغه و به مدت دو سال در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی و بصورت اسپلیت پلات و با سه تکرار انجام گردید. مقادیر مختلف آبیاری به عنوان کرت اصلی و سطوح مختلف نیتروژن به عنوان فاکتور فرعی در نظر گرفته شد. پارامترهایی از جمله عملکرد دانه، کاه و کلش، عملکرد بیولوژیکی، شاخص برداشت، ارتفاع بوته، تعداد دانه درخوشه، تعداد خوشه در متر مربع و وزن هزار دانه اندازه گیری و برآورد گردید. نتایج دو سال نشان می دهد که عملکرد دانه با بقیه پارامترها همبستگی معنی دار مثبت دارد. تیمار 66 درصد آبیاری کامل با کاربرد متوسط 160 میلیمتر آب آبیاری همراه با 90 کیلوگرم در هکتار نیتروژن خالص، دارای کارآیی مصرف آب بیشتری بوده است بنحوی که به ازای هر میلیمتر آب مصرفی، 27.92 کیلوگرم در هکتار، دانه تولید شده است. با افزایش میزان مصرف آب از 160 میلیمتر به 220 میلیمتر (آبیاری کامل) تفاوت معنی داری در افزایش کاه و کلش، عملکرد بیولوژیک، شاخص برداشت و وزن هزار دانه مشاهده نشد، اما سبب افزایش ارتفاع بوته، تعداد دانه در خوشه و تعداد خوشه در متر مربع گردید. مقادیر نیتروژن بجز بر تعداد دانه در خوشه بر روی بقیه پارامترهای مورد مطالعه تفاوت معنی داری بجای گذاشته است.

کرم میوه خوار خرما Batrachedra amydraula Meyr یکی از آفات مهم درخت خرما می باشد که به شب پره کوچک خرما نیز معروف است. در سالهای اخیر خسارت کرم میوه خوار خرما رو به افزایش بوده بطوری که در بعضی مناطق (بم) 50 تا 70 درصد ریزش میوه دیده شده است. این آفت علاوه بر خسارت زیادی که به محصول درختی وارد می آورد آفت انباری خرما نیز محسوب می گردد. این تحقیق در طی سالهای 1372 تا 1380 به مدت 9 سال در منطقه آبادان انجام گرفته است. از چهار روستا و در هر روستا یک باغ انتخاب و هر ماه درصد آلودگی میوه های خرما در طول فصل یادداشت می شد. داده های هواشناسی از طریق ایستگاه هواشناسی آبادان جمع آوری گردید. در طراحی سیستم از مدلهای تک مولکولی، لوجستیک، گومپرتز، ویبول، ریچارد و رگرسیون چند متغیره استفاده شد. نتایج بدست آمده از این مطالعات نشان می دهد که خسارت این آفت در هر سال از حدود فروردین ماه آغاز گشته و به تدریج با گرم شدن هوا و افزایش رطوبت نسبی بر شدت آن افزوده می گردد. بطوریکه در حدود ماه های خرداد و تیر خسارت آفت به حداکثر مقدار می رسد. در میان عوامل مورد بررسی همبستگی حرارت و رطوبت با خسارت بسیار بالا بود. بیشترین خسارت آفت بین متوسط دماهای روزانه 21 تا 36 درجه سانتی گراد و متوسط رطوبت نسبی بین 20 تا 32 درصد بوقوع می پیوند و در خارج از دامنه مزبور از خسارت آفت کاسته شده و یا روند افزایش آن متوقف می گردد. مدل پیش آگاهی به صورت رابطه رگرسیونی چند متغیره ارایه گردیده است.

به منظور بررسی تنوع ژنتیکی توده های بومی گندم بهاره شمال غرب کشور، 41 توده بومی از موسسه اصلاح و تهیه نهال و بذر واقع در کرج دریافت گردید و به همراه یک رقم شاهد (قدس) در قالب طرح لاتیس مستطیل 7×6 در ایستگاه تحقیقات کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اردبیل به مورد اجرا گذاشته شد. در این آزمایش 13 توده به دلیل داشتن تیپ رشد پاییزه به ساقه نرفت و آزمایش به صورت بلوک های کامل تصادفی در دو تکرار ادامه یافت. در طول آزمایش صفات مهم عملکرد و اجزای آن، اندازه گیری شد. داده های حاصل مورد تجزیه واریانس قرار گرفت. بین توده ها از نظر همه صفات اختلاف معنی داری ملاحظه شد که نشان دهنده وجود تنوع ژنتیکی نیز برآورد گردید و بیشترین ضریب تغییرات ژنتیکی در صفات وزن دانه در سنبله اصلی، شاخص برداشت، تعداد پنجه بارور و تراکم سنبله اصلی ملاحظه گردید که بالا بودن تنوع ژنتیکی برای صفات مذکور را نشان می دهد. بعلاوه واریانس درون توده ای قابل ملاحظه ای برای تعدادی از صفات مهم در برخی از توده ها دیده شد که امکان اصلاح آنها را از طریق گزینش لاین های خالص فراهم می ساخت. وراثت پذیری بالا برای تعداد دانه در سنبله و شاخص برداشت و نیز همبستگی ژنتیکی مثبت و معنی دار این صفات را با عملکرد نشان می دهد که می توان از آن ها در گزینش برای عملکرد بالا استفاده کرد. عمل گروه بندی توده ها براساس صفات به طریقه ادغام براساس متوسط گروه ها انجام گردید که توده ها بر مبنای ماتریس 30 صفت در سه خوشه تقسیم بندی گردید. در مجموع توده بومی یک (ارومیه با شماره کلکسیونی 2749) به تنهایی در خوشه سوم قرار گرفت که از نظر صفات تعداد پنجه بارور، طول سنبله اصلی، تعداد دانه در سنبله اصلی، وزن هزار دانه و عملکرد نسبت به میانگین کل برتر بود. بنابر این می توان از این توده و ژنوتیپ هایی که ارزش بالاتر از میانگین داشتند در برنامه های اصلاحی استفاده نمود.

به منظور بررسی عمل ژن و وراثت پذیری صفات کمی موثر بر عملکرد در ارقام برنج، هشت لاین خالص از ارقام اصلاح شده داخلی و خارجی و محلی شامل ارقام گیل 3، IR28، 304، 305، دم سفید، دم سیاه، غریب و سنگ جو در قالب یک طرح نیم دای آلل (بدون تلاقی های معکوس) در موسسه تحقیقات برنج کشور واقع در رشت در سال 1375 با هم تلاقی داده شدند. در فصل زراعی بعد همه ژنوتیپ ها (والدین و F1 ها) در قالب یک طرح بلوکهای کامل تصادفی با سه تکرار کشت شدند. نتایج حاصل از تجزیه واریانس اختلاف مغنی داری برای تمام صفات مورد بررسی نشان داد. به دلیل عدم تحقق فرضیات دای آلل، صفات عملکرد دانه و وزن صد دانه مورد تجزیه و تحلیل دای آلل قرار نگرفتند. تجزیه ژنتیکی صفات تعداد دانه در خوشه، طول خوشه، تعداد روز تا 50 درصد خوشه دهی و طول ساقه بیانگر سهم بیشتر عمل افزایشی نسبت به عمل غالبیت ژنها بود. وراثت پذیری خصوصی بالای برآورد شده برای صفات مذکور تاییدی بر نتیجه گیری فوق بود. برای صفات تعداد پنجه بارور و سطح برگ پرچم، نقش عمل غالبیت ژنها بیشتر از عمل افزایشی ژنها بود. بنابر این این صفات نمی توانند بعنوان عوامل مطلوب گزینش مد نظر به نژادگران گیاهی باشند و صرفا در رابطه با تولید رقم های هیبرید F1 می توانند حایز اهمیت باشند.